واقع‌گرایی اخلاقی از منظر علامه طباطبایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

10.22081/pwq.2023.76031

چکیده

علامه طباطبایی1 از بنیان‌گذاران فلسفه‌های مضاف در حوزه‌ اندیشه‌ اسلامی است. فلسفه اخلاق یکی از فلسفه‌های مضاف است که ایشان در کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، تفسیر المیزان و رسائل خود مسائل مربوط به آن را تحت عنوان اعتباریات بحث کرده است. ظاهر دیدگاه‌های علامه در باب احکام اخلاقی غیر واقع‌گرایانه است. اما دقت در زوایای اندیشه ایشان روشن می‌سازد که وی واقع‌گرا بوده و علی‌رغم اعتباری دانستن الزامات و حسن و قبح اخلاقی، آنها را مبتنی بر واقعیت تلقی کرده است. به همین دلیل، ایشان را باید جزء واقع‌گرایان تلقی کنیم. از نظر علامه، حسن و قبح براساس الزام اخلاقی اعتبار می‌شود و الزام اخلاقی براساس درک لزوم واقعی میان فعل و غایت اعتبار می‌گردد. غایت اخلاق سعادت است و قصد به‌دست آوردن سعادت تابع سلیقه و قرارداد و امر و نهی نیست. لذا مطلوبیت آن واقعی است و چون به‌دست آوردن غایت بدون انجام فعل ممکن نیست، انسان ناگزیر می‌شود میان خود و افعالی که برای غایت لازمند، ضرورتی را اعتبار کند که آن را الزام اخـلاقی می‌نامیم. به این ترتیب، اعتباریت الزامات اخلاقی مبتنی بر مطلوبیت واقعی غایت اخـلاق و لزوم واقعی میان فعل و آن غایت است. واقعی بودن مبنای اعتبار حسن و قبح نیز به همین شکل تبیین می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ethical Realism from the Perspective of ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī

نویسنده [English]

  • محمد Sarbakhshi
Assistant Professor and Faculty Member of Imam Khomeini Institute for Education and Research.
چکیده [English]

‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī is one of the founders of the branches of philosophy in the realm of Islamic thought. Philosophy of ethics is one such branch that he has discussed in his book "The Principles of Philosophy and the Method of Realism", Tafsīr al-Mīzān, and in his other treatises, under the title of "subjective considerations" (i’tibāriyāt). ‘Allāmah’s perspective in the field of ethical judgments seems non-realistic. However, careful examination of different aspects of his thought reveals that he is a realist. Despite considering ethical obligations and the moral goodness and evil as subjective, he interprets them based on reality. For this reason, he should be considered among the realists. According to ‘Allāmah, the goodness and evil are considered based on ethical obligations and the ethical obligations are considered based on the real necessity between action and the goal. The goal of ethics is felicity, and the motive to achieve felicity is not subject to taste, agreement, command, or prohibition. Therefore, its desirability is real, and since achieving the goal is not possible without performing an action, a person has to inevitably consider the necessity between oneself and the actions essential for the goal, which is termed as ethical obligation. In this way, the subjective consideration of the ethical obligations is based on the real desirability of the ethical goal, and the real necessity between action and that goal. The basis of the subjective consideration of goodness and evil to be real, is also explained in this manner.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ethics
  • Realism
  • ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī
  • Ethical Obligation
  • Goodness and Evil
  • Subjective Consideration (i’tibār)

عنوان مقاله [العربیة]

الواقعیّة الأخلاقیّة من منظور العلاّمة الطباطبائیّ

چکیده [العربیة]

العلاّمة الطباطبائی قدّس الله نفسه الزکیّة من مؤسّسی الفلسفات المضافة فی فضاء الفکر الإسلامی. وتُعدّ فلسفة الأخلاق من الفلسفات المضافة التی بحث العلاّمة عن مسائلها فی کتابه أصول الفلسفة والمذهب الواقعی وتفسیره المیزان ورسائله، وذلک فی ضمن بحثه عن الاعتباریّات. ویظهر من آراء العلاّمة فی باب الأحکام الأخلاقیّة أنّه یمیل نحو اللاواقعیّة، غیر أن التأمّل الدقیق فی مختلف زوایاه الفکـریّة یُبرز کونه واقعیًّا؛ و رغـم عدّه الإلزامات الأخلاقیّة والحسن والقبح الأخلاقیّین أمورًا اعتباریّة، إلاّ أنّه کان یذهب إلى کونها متّکئة على الواقعیّة؛ ولهذا السبب، یتعیّن علینا النظر إلیه کأحد أتباع المذهب الواقعی. فباعتقاد العلاّمة، یجری اعتبارُ الحسن والقبح على أساس الإلزام الأخلاقی، والذی یتمّ اعتبارُه بدوره على أساس إدراک اللزوم الواقعی بین الفعل والغایة. وتتمثّل غایة الأخلاق فی الوصول إلى السعادة، بحیث لا یکون قصد بلوغ هذه السعادة تابعًا للمزاج والاعتبار والأمر والنهی؛ ولهذا، فإنّ مطلوبیّتها واقعیّة؛ وبما أنّ تحصیل الغایة لا یتیسّر من دون أداء الفعل، فإنّ الإنسان یصیر مضطرًّا لاعتبار ضرورة بین هذه الغایة، وبین الأفعال التی تکون لازمة لها؛ وهذه الضرورة هی التی نُسمّیها بالإلزام الأخلاقی. ومن هنا، فإنّ اعتباریّة الإلزامات الأخلاقیّة تبتنی على المطلوبیّة الواقعیّة لغایة الأخلاق، واللزوم الواقعی بین الفعل وهذه الغایة؛ وبهذا النحو أیضًا، تُفسّر واقعیّة مسألة اعتبار الحسن والقبح.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الأخلاق
  • الواقعیّة
  • العلاّمة الطباطبائی
  • الإلزام الأخلاقی
  • الحسن والقبح
  • الاعتبار
  • جوادی، محسن (1375). رابطه باید و هست. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  • سروش، عبدالکریم (1375). تفرج صنع (گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی). تهران: صراط.
  • ضاهر، عادل (1998م). الاسس الفلسفیة للعلمانیة. بیروت: دارالساقی.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم (ج2). تهران: صدرا.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج1، 5، 7و8). بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1390). رسائل سبعه. قم: بنیاد علمی و فکری علامه سید محمدحسین طباطبایی.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1428ق)، مجموعة رسائل العلامةالطباطبائی . قم: باقیات.
  • لاریجانی، صادق (1386). «نظریه‌ای در تحلیل الزامات اخلاقی و عقلی». پژوهش‌های اصولی، فصل‌نامه تخصصی علم اصول، 3 (7)، ص۲۰۹-۲۳۴.
  • مصباح یزدی، محمدتقی (1384). نقد و بررسی مکاتب اخلاقی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
  • مصباح یزدی، محمدتقی (1381). فلسفه اخلاق. تهران: بین‌الملل.
  • مصباح، مجتبی (1383). بنیاد اخلاق. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.