حسن و قبح از دیدگاه علامه سید محمدحسین طباطبایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای فقه و معارف با گرایش کلام اسلام، جامعه المطفی العالمیه

10.22081/pwq.2023.76032

چکیده

مسأله حسن و قبح از قدیم‌الایام ـ از زمان یونان باستان قبل از میلاد ـ مطرح بوده است؛ مانند سقراط که اولین‌بار واژه خوب و بد را به‌کار برد و بعد از او ارسطو آن را در عقل عملی مورد بحث قرار داد. در حوزه اسلام نیز مسأله حــسن و قــبح یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی به‌شمار می‌رود و برخی متکلمان آن را اصل محکم در زمینه شناخت افعال خداوند و صفات فعلی او تلقی می‌کنند.
در این مسأله، دیدگاه‌های متفاوتی پدید آمده است. یکی از آن دیدگاه‌ها دیدگاه مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی1 است. ایشان نظریه اعتباریات را مطرح می‌کتند و حــسن و قـــبح را جزء اعــتباریات باالمعنی‌الاخص می‌دانند. دیدگاه اعتباریات پیش از علامه نیز مورد بحث واقع شده است. اما علامه از آن به‌صورت منظم بحث کرد. در این میان، برخی به علامه نسبت نسبی‌گرایی دادند. اما واقعیت این است که علامه مطلق‌گراست نه نسبی‌گرا. ایشان از اعتباری بودن حسن و قبح تفسیر دقیقی ارئه می‌کند که فهم آن دقت و تدبر عمیق می‌طلبد.
آنچه در این مقاله ارائه شده است، تحلیل و توضیح دیدگاه علامه درباره مسأله حسن و قبح است. در این مقاله سه بخش از هم تفکیک شده است؛ معنا‌شناسی، معرفت‌شنـاسی و هسـتی‌شناسی. اگر این سه بخـش صحیح تبیین شود، به لبّ نظر علامه نزدیک خواهیم شد. ایشان در معناشناسی دو معنا برای حسن و قبح ذکر می‌کنند؛ یکی موافقت و عدم آن با هدف و غرض اجتماعی و دیگری حسن و قبح به معنای ینبغی أن یفعل و لاینبغی أن یفعل.
در هستی‌شناسی حسن و قبح، ایشان قائل به ذاتی و واقعی بودن حسن و قبح است. ایشان حسن و قبح در نفس‌الامر و حسن و قبح در مقام عمل را تفکیک می‌کند. حسن و قبح در نفس‌الامر ثابت است، ولی حسن و قبح در مقام عمل متغیر و تابع احساسات درونی افراد است.
در معرفت‌شناسی حسن و قبح، ایشان نسبی‌گرا نیست بلکه واقعی بودن حسن و قبح را می‌پذیرد و عقل توان درک حسن و قبح را دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Goodness and Evil from the Perspective of ‘Allāmah Sayyid Muḥammad Ḥusayn Ṭabāṭabā’ī

نویسنده [English]

  • hussain ijad
PhD in Jurisprudence and Islamic Studies, with specialization in Islamic Theology, Mustafa International University
چکیده [English]

The issue of goodness and evil has been discussed since ancient times, from the days of ancient Greece before Christ. Socrates, for example, first used the terms good and bad, and later Aristotle discussed it in practical reason. In the field of Islam, the issue of goodness and evil is also one of the most important theological issues. Some theologians consider it to be a firm principle in recognizing the actions of God and His attributes of action. Various opinions have been presented on this issue. One of these perspectives is the viewpoint of the late ‘Allāmah Sayyid Muḥammad Ḥusayn Ṭabāṭabā’ī. He presented the theory of subjective considerations (i’tibāriyāt) and regarded goodness and evil amongst the subjective considerations in the specific sense. The theory of subjective considerations has been discussed before ‘Allāmah as well, but he discussed it systematically. In the meantime, some attributed relativism to ‘Allāmah. However, the reality is that ‘Allāmah is an absolutist, not a relativist. He provides a precise interpretation of the subjectivity of goodness and evil, which requires careful understanding and deep contemplation. What is presented in this article is an analysis and explanation of ‘Allāmah's viewpoint on the issue of goodness and evil. This article is divided into three sections: semantics, epistemology, and ontology. If these three sections are correctly explained, we will get closer to the crux of ‘Allāmah's opinion. In semantics, he mentions two meanings for goodness and evil:
1. agreement and disagreement with social goals and purposes, and 2. goodness and evil in the sense of what should or should not be done. Regarding the ontology of goodness and evil, he believes goodness and evil to be essential and real. He distinguishes between goodness and evil in the actual fact and goodness and evil in the practical aspect. Goodness and evil in the actual fact is constant, but goodness and evil in the practical aspect is variable and depends on the inner feelings of individuals. In the epistemology of goodness and evil, he is not a relativist; rather, he accepts the reality of goodness and evil, and intellect has the ability to understand it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Goodness and Evil
  • Ontology
  • Epistemology
  • ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī
  • Absoluteness
  • Relativity

عنوان مقاله [العربیة]

الحسن والقبح من منظور العلاّمة السیّد محمّد حسین الطباطبائی

چکیده [العربیة]

طُرحت مسألة الحُسن والقُبح منذ سالف الأیّام، بل ومنذ عصر الیونان القدیمة؛ وذلک عند سقراط الذی استعمل لأوّل مرّة مصطلحی الحسن والقبیح، لیأتی بعده أرسطو، ویبحث عن هذه المسألة فی ضمن دراسته للعقل العملی.

وفی الفکر الإسلامی، تُعدّ مسألة الحسن والقبح من أهمّ المسائل الکلامیّة، حیث اعتبرها بعض المتکلّمین قاعدةً محکمة فی مجال التعرّف على أفعال الله تعالى وصفاته الفعلیّة.

وأُثیرت آراء مختلفة بخصوص هذه المسألة، حیث یدخل فی جملتها رأی المرحوم العلاّمة السیّد محمّد حسین الطباطبائی، والذی طرح نظریّة الاعتبارات، عادًّا الحسن والقبح من الاعتباریّات بالمعنى الأخصّ.

هذا، وقد بُحثت نظریّة الاعتبارات قبل العلاّمة، غیر أنّه طرحها بشکل منظّم؛ لکن فی ضمن ذلک، سعى البعض لأن ینسب إلیه المیل للنسبیّة، بینما الواقع یُشیر إلى أنّ العلاّمة کان یعتقد بالأخلاقیّات المطلقة ولیس بالنسبیّة الأخلاقیّة، حیث نجده یعرض تفسیرًا دقیقًا لاعتباریّة الحسن والقبح یتطلّب فهمُه التأمّلَ العمیق وإعمال الدقّة.

سعینا فی هذه المقالة إلى تقدیم تحلیل وبیان لنظریّة العلاّمة بخصوص مسألة الحسن والقبح، حیث جرى فیها التفکیک بین ثلاثة مجالات: علم الدلالة، علم المعرفة (الإبستمولوجیا)، علم الوجود (الأنطولوجیا)؛ فإذا بُیّنت هذه المجالات الثلاثة بشکل صحیح، فإنّنا سنقترب أکثر من لبّ نظریّة العلاّمة؛ ففی مجال علم الدلالة، نجده یطرح معنیین للحسن والقبح؛ الأوّل: التوافق مع الغرض الاجـتماعی، وعدمه؛ والثانی: ما ینبغی وما لا ینبغی أن یُفعل. وفی مجال علم الوجـود، یعتقد العلاّمة بذاتیّة الحـسن والقبح وواقعیّتهما، ویُفکّک بین الحسن والقبح فی نفس الأمر، والحسن والقبح فی مقام العمل، حیث یکونان ثابتین فی نفس الأمـر، و متغیّرین وتابعین للإحـساسات الباطنیّة للأفراد فی مقام العمل. وأمّا فی مجال علم المعرفة، فإنّه لا یمیل نحو النسبیّة، بل یعترف بواقعیّة الحسن والقبح، وبقدرة العقل على إدراکهما.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الحسن والقبح
  • علم الوجـود (الأنطولوجـیا)
  • علم المعرفة (الإبستمولوجیا)
  • العلاّمة الطباطبائی
  • الإطلاق
  • النسبیّة
  • جمعی از نویسندگان (1385)، فلسفه اخلاق، قم: دفتر نشر معارف، چاپ اول.
  • جوادی آملی، عبدالله (1382)، دین‌شناسی، قم: مرکز نشر الاسراء، چاپ دوم.
  • جوادی، محسن (1375)، مسأله باید و هست، «بحثی در رابطه ارزش و واقع»، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
  • حسینی تهرانی، محمدحسین (1425ق)، مهر تابان (یادنامه عالم ربّانی سید محمدحسین طباطبایی)، مشهد: انتشارات نور ملکوت قرآن، چاپ هفتم.
  • ربانی گلپایگانی، علی (1381)، فرق و مذاهب اسلامی، قم: انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ دوم.
  • ربانی گلپایگانی، علی (1392)، القواعد الکلامیة، قم: مؤسسه الإمام الصادق7، چاپ چهارم.
  • سبحانی، جعفر (1368)، حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان، با نگارش علی ربانی گلپایگانی، قم: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
  • سروش، عبدالکریم (1359)، دانش و ارزش، تهران: چاپ آسمان، چاپ سوم.
  • سروش، عبدالکریم (1370)، تفرّج صنع، تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، چاپ دوم.
  • صرامی، سیف‌الله (بی‌تا)، جایگاه ادراکات حقیقی و اعتباری در علم اصول فقه نزد علامه طباطبایی، فصلنامه پژوهش و حوزه، 1385، شماره 27 و 28، پاییز و زمستان، ص236-287.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1362)، رسائل سبعه، قم: بنیاد علمی و فکری استاد علامه طباطبایی1، چاپ اول.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1416ق)، نهایة‌الحکمة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ سیزدهم.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم: انتشارات وابسته به جامعه مدرسین، چاپ پنجم.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (بی‌تا)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، بی‌چا.