تحلیل نظام‌مند قرائت علامه طباطبایی از آموزه «معرفت نفس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

طلبه حوزه علمیه مشهد و دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

10.22081/pwq.2023.76033

چکیده

یکی از اساسی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای فعال‌کردن همه ظرفیت‌های انسان و رساندن او به عالی‌ترین رتبه ممکن، آموزه «معرفت نفس» است؛ همان آموزه‌ای که «دین‌پژوهان» با رهیافت‌ها، رویکردها و روش‌های مختلفی به بررسی آن پرداخته و قرائت‌های گوناگون و بعضاً متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از جمله این قرائت‌ها، قرائتِ «علامه طباطبایی» است که با توجه به موقعیت ممتاز ایشان در عرصه دین‌پژوهی می‌توان به اهمیت بررسی آن پی برد. بر همین اساس در تحقیق حاضر پس از گزارش قرائتِ «علامه طباطبایی» از آموزه «معرفت نفس» در قالب یک مجمومه منسجم و نظام‌مند، به ارزیابی آن پرداخته‌ایم. براساس نتائج حاصل از این تحقیق می‌توان قرائتِ «علامه طباطبایی» از این آموزه دینی (یعنی «لزوم شهود هویت بالغیر و عین الربطِ نفس برای رسیدن به خداشناسی حضوری») را با توجه به ویژگی‌هایی چون: ابتناء بحث از آموزه «معرفت نفس» بر «آیات قرآن کریم» و تبیین آن براساسِ «گزاره‌های نقلی»، ارائه یک نگاه تاریخی، تحلیلی، تطبیقی به جریانِ «معرفت نفس»، اثبات امکانِ «معرفة الله» و «معرفة النفس» و رد استحاله آن، اشاره به راهکار عملیِ «تصفیه قلب» و «نفی خواطر» برای رسیدن به «معرفت نفس»، تأکید بر عدم منافاتِ «معرفت نفس» با «رسالت‌های اجتماعی» و تلاش برای رسیدن به یک «مدل عملیاتی، رقابتی» از آموزه «معرفت نفس»، به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Systematic Analysis of ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī's Interpretation of the Doctrine of "Self-Knowledge"

نویسنده [English]

  • Seyed Mohammad Hossein Doaei
Seminary Student and Ph.D in Qur’anic Sciences and Hadith, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

One of the fundamental teachings of Islam to activate all human capacities and elevate them to the highest possible level is the doctrine of “self-knowledge”. This doctrine has been examined by religious scholars through various approaches, perspectives, and different methods, presenting diverse and sometimes contradictory interpretations. Among these interpretations, given ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī's distinguished position in the matters of religious research, the significance of examining his interpretation becomes evident. Hence, this research, after presenting ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī's interpretation of the doctrine of "self-knowledge" in a cohesive and systematic framework, aims to evaluate it. Based on the results of this study, ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī's interpretation of this religious doctrine (i.e., the “necessity of witnessing the dependent identity and the absolute nexus of the soul to achieve presential knowledge of God”) can be introduced as the “benchmark interpretation”. This interpretation is characterized by features such as the dependence of the doctrine of “self-knowledge” on the “verses of the holy Quran”, its explanation based on “narrative propositions”, presenting a historical, analytical, and comparative perspective on the concept of “self-knowledge” and proving the possibility of “knowledge of God” and “knowledge of the soul” while rejecting its impossibility. This interpretation also provides practical solutions such as “purifying the heart” and “freeing the mind” to attain “self-knowledge”, emphasizes the non-conflict between “self-knowledge” and “social responsibilities”," and strives for an “operational, competitive model” of the doctrine of “self-knowledge”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Self-Knowledge
  • ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī
  • Transcendent Philosophy
  • Shiite Jurisprudential Mysticism
  • Religious Studies

عنوان مقاله [العربیة]

مقاربة العلاّمة الطباطبائی۱ لمسألة «معرفة النفس تحلیل منهجی

چکیده [العربیة]

مسألة «معرفة النفس» من أهمّ التعالیم الإسلامیّة التی تُساهم فی تفعیل قابلیّات الإنسان بأجمعها، وإیصال هذا الإنسان إلى أعلى درجة ممکنة؛ وهی مسألة بحثها المحقّقون فی مجال العلم الدینی انطلاقًا من رؤى ومقاربات ومناهج مختلفة، وقدّموا بشأنها قراءات متعدّدة، وأحیانًا متضادّة؛ ومن جملة هذه القراءات، قراءة العلاّمة الطباطبائی، والتی یُمکننا الحکم بأهمّیة دراستها بالنظر إلى مکانة العلاّمة المرموقة فی مجال العلم الدینی. ومن هنا، سعینا فی هذه المقالة إلى عرض مقاربة العلاّمة الطباطبائی لمسألة «معرفة النفس» فی شکل نظام منسجم ومنهجی، ثمّ تقییمها بعد ذلک. وبناءً على النتائج التی توصّلت إلیها هذه الدراسة، یُمکننا عدّ مقاربة العلاّمة الطباطبائی لهذه المسألة (أی ضرورة شهود الحقیقة الغیریّة والربطیّة للنفس من أجل الوصول إلى معرفة الله الحضوریّة) کنموذج ومعیار فی هذا المجال، وذلک بالنظر إلى مجموعة من الخصائص التی تمیّزت بهذه المقاربة؛ نظیر: اعتماد البحث فیها عن مسألة معرفة النفس على الآیات القرآنیّة، وتفسیرها استنادًا إلى القضایا النقلیّة، وعرضها لرؤیة تاریخیّة وتحلیلیّة ومقارَنة لهذه المسألة، وإثباتها لإمکانیّة معرفة الله تعالى ومعرفة النفس، والردّ على استحالتهما، وإشارتها إلى المنهج العملی لتصفیة القلب ونفی الخواطر من أجل الوصول إلى معرفة النفس، وتأکیدها على عدم التعارض بین معرفة النفس والمهامّ الاجتماعیّة، وسعیها للتوصّل عن طریق مسألة «معرفة النفس» إلى «نموذج عملی للمراقبة».

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • معرفة النفس
  • العلاّمـة الطباطبائی
  • الحـکمة المتعالیة
  • العرفان الشیعی الفقاهتی
  • العلم الدینی
  • قرآن کریم.
  • ابن‌عطیه اندلسی، أبومحمد عبدالحق بن‌ أبی‌بکر (1413ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  • اصفهانی، میرزامهدی (1387)، ابواب الهدی، تصحیح و تعلیق حسین مفید، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی مفید.
  • تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410ق)، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق سید مهدی رجائی، قم: دار الکتاب الاسلامی.
  • ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد (1418ق)، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالفتاح أبوسنة، الشیخ علی محمد معوض و الشیخ عادل أحمد عبدالموجود، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  • جوادی آملی، عبدالله (1387)، مبادی اخلاق در قرآن، تحقیق حسین شفیعی، قم: اسراء.
  • حافظ برسى، رجب بن محمد (1422ق)، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیرالمؤمنین، تحقیق علی عاشور، بیروت: اعلمی.
  • حسینی طهرانی، سید محمدحسین (1423ق)، مهر تابان، مشهد: علامه طباطبایی.
  • حسینی طهرانی، سید محمدحسین (1426ق)، رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولى الألباب، مشهد: علامه طباطبایی.
  • دعائی، سید محمدحسین و دیگران (1400)، «تحلیل نظام‌مند قرائت ملاصدرا از آموزه معرفت نفس»، فصلنامه حکمت اسلامی، پاییز 1400، 8 (3)، ص47ـ68.
  • دفتر تبلیغات اسلامی (1381)، مرزبان وحی و خرد، قم: بوستان کتاب.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد (بی‌تا)، تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، قم: الهجرة.
  • صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1354)، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
  • صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1363)، مفاتیح‌الغیب، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالى، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏.
  • صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1366)، تفسیر القرآن الکریم، قم: بیدار.
  • صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1417ق)، الشواهدالربوبیة فی المناهج السلوکیة، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
  • صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1422ق)، شرح الهدایة الاثیریة، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
  • صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1981م)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1360ق)، رسالة الولایة، قم: مؤسسة اهل البیت.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1371)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: اسماعیلیان.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1388 الف)، بررسی‌های اسلامی، قم: بوستان کتاب.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1388 ب)، شیعه در اسلام، قم: بوستان کتاب.
  • علم الهدی، علی‌بن‌حسین (1998م)، امالی المرتضی، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار الفکر العربی.
  • فتال نیشابورى، محمد بن احمد (1375)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم: انتشارات رضى.
  • فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1387)، رسائل فیض کاشانی، تحقیق و تصحیح بهراد جعفری، تهران: مدرسه عالى شهید مطهرى.
  • فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1418ق)، علم الیقین فی اصول الدین، تحقیق و تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
  • منسوب به جعفر بن محمد الصادق علیه السلام (1400ق)، مصباح الشریعة، بیروت: اعلمی.