نقد و بررسی نظریه فاعل بالعنایه از منظر روایات امام علی علیه السّلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران

10.22081/pwq.2025.71384.1229

چکیده

فاعلیت واجب تعالی یکی از مسائل مهم فلسفی است که هر مکتب فلسفی حتی کلامی درباره آن دیدگاهی مخصوص به خود دارد. مشّائیان و در رأس آنها ابن‌سینا، واجب‌الوجود را فاعل بالعنایه و علم قبل از ایجاد را علم عنایی می‎دانند و معتقدند این علم، حصولی و به شکل صور مرتسمه و لازمه ذات واجب است که منشأ آفرینش اشیا می‎باشد. این نظریه علاوه بر اینکه از ناحیه فیلسوفان با ایرادهایی روبه‌رو شده و آنان معتقدند مشّاء با عرَض‌خواندن صور مرتسمه، ذات واجب را از کمال علمی خالی می‎کند که امری محال است؛ همچنین با روایات منقول از امام علی7 مورد نقدهای جدّی قرار می‎گیرد؛ به گونه‎ای که با این روایات، نادرست‌بودن دیدگاه فاعل بالعنایه درباره واجب تعالی قابل اثبات است. بیشتر سخنان حضرت در این باره فاعلیّت واجب را با نحوه علم او پیوند زده و با تبیین آنها، تصوّرات نادرست و شبهات پیرامون فاعلیّت و علم واجب تعالی را برطرف می‎کنند. نقد بر دیدگاه مشّاء با سه دسته از این روایات استنباط می‎شود که درمجموع این نظریه را شایسته مقام و مرتبه خداوند نمی‎دانند: دسته اول روایاتی است که بر خلاف مشّاء، علم حصولی را از واجب تعالی نفی می‎کنند. دسته دوم سخنانی است که با نفی احتیاجِ خداوند به غیر، هر گونه الگو و مثال برای آفرینش موجودات را منتفی می‎دانند که از آنها می‎توان نفی الگو و مثال‌بودنِ صور مرتسمه برای آفرینش اشیا را استنباط نمود. دسته سوم نیز روایاتی است که می‎گویند هیچ واسطه‎ای بین خداوند و معلومات او وجود ندارد که از طریق آنها می‎توان دیدگاه فاعل بالعنایه را که واسطه‌بودنِ صور مرتسمه بین خداوند و موجودات را ترسیم می‎کند، نقد نمود. نقدهای مذکور به روش استظهار و استنباط از روایات حضرت به دست آمده‎اند و در مرحله تجزیه و تحلیل و مقایسه دیدگاه فاعل بالعنایه با آنها نیز به شیوه تحلیلی- عقلی انجام پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical Study of the Theory of Agent by Providence, Fa`ili bil `inayah, from the Perspective of Imam Ali’s (A) Narrations

نویسندگان [English]

  • mohsen rezaei
  • Hassan Abdi
Bagheral Uloom University qom iran
چکیده [English]

The issue of the agency of the Almighty is one of the important philosophical issues that every philosophical and even theological school has its own perspective on. The peripatetic, and at the head of them, Ibn Sina, consider the Necessary Being to be the Agent by providence and the knowledge before creation to be that by providence, and they believe that this knowledge is knowledge by correspondence like drawn forms and it is necessary to the Necessary Essence and the origin of the creation of things. In addition to being criticized by philosophers, who believe that the peripatetic, by reading drawn forms, deprives the Necessary Essence of the perfection of knowledge, which is impossible, it is also seriously criticized by the narrations of Imam Ali (a), in such a way that with these narrations, the incorrectness of the view of the Agent by providence regarding the Almighty can be proven. Most of the Imam's statements on this subject link the obligatory agency with the way in which he knows, and by explaining them, they dispel incorrect notions and doubts about the agency and knowledge of the Almighty. Criticism of the view can be inferred from three groups of these narrations, which, in aggregate, do not consider this theory worthy of the position and suitable for God: The first group is the narrations that, unlike the peripatetic, deny the acquired knowledge of the Almighty. The second group is the statements that, by denying God's need for others, deny any model or example for the creation of beings, from which it can be inferred that the model and example of the created forms for the creation of things is negated. The third group is the narrations that say that there is no intermediary between God and his knowledge, through which it is possible to criticize the view of the agent by providence that depicts the intermediary of the created forms between God and beings. The aforementioned criticisms have been obtained by the method of derivation and inference from the narrations of the Imam, and in the stage of analyzing and comparing the viewpoint of the agent by providence with them, an analytical-rational method has been used

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Ali (A)
  • Wajib al-Wujud
  • Ibn Sina
  • Agent by Providence
  • Fa`il-i bil-Inayah
  • Drawn Forms

عنوان مقاله [العربیة]

نقد وتحلیل نظریة الفاعل بالعنایة من منظور روایات الإمام علی

چکیده [العربیة]

مسألة فاعلیة واجب الوجود تُعد من القضایا الفلسفیة المهمة التی تناولتها المدارس الفلسفیة والکلامیة من زوایا مختلفة. یرى الفلاسفة المشّائیون، وعلى رأسهم ابن سینا، أن واجب الوجود هو فاعل بالعنایة، وأن علمه قبل الخلق هو علم عنایی، یتمثل فی صور مرتسمة وضروریة لذات الواجب، وهی التی تؤدی إلى خلق الموجودات.
غیر أن هذا التصور لاقى اعتراضات فلسفیة جادة. فقد رأى البعض أن وصف الصور المرتسمة بأنها عرض یفرغ ذات الواجب من الکمال العلمی، وهو أمر مرفوض. إضافة إلى ذلک، تعرضت هذه النظریة لنقد شدید فی روایات الإمام علی علیه السلام، حیث یمکن من خلال هذه الروایات إثبات بطلان نظریة الفاعل بالعنایة بالنسبة إلى واجب الوجود.
تربط معظم أقوال الإمام علی علیه السلام بین فاعلیة الواجب وطبیعة علمه، موضحة المغالطات والشبهات حول فاعلیته وعلمه. النقد على رأی المشّائین یستند إلى ثلاثة أنواع من هذه الروایات، والتی بمجموعها تعتبر أن هذه النظریة لا تلیق بمقام ومنزلة الله سبحانه وتعالى. الفئة الأولى: روایات تنفی العلم الحصولی عن واجب الوجود، وهو ما یخالف رأی المشّائین. الفئة الثانیة: أقوال تؤکد عدم حاجة الله إلى غیره، وتنفی أی مثال أو نموذج یُستخدم لخلق الموجودات، ویمکن من خلالها استنباط نفی کون الصور المرتسمة نموذجًا أو مثالًا لخلق الأشیاء. الفئة الثالثة: روایات تنفی وجود أی وسیط بین الله ومعلوماته، مما یُضعف أساس نظریة الفاعل بالعنایة التی تعتمد على الصور المرتسمة کوسیط بین الله والمخلوقات.
تم التوصل إلى هذه الانتقادات من خلال الاستظهار والاستنباط من روایات الإمام علی علیه السلام، وتم تحلیل النظریة مقارنة بهذه الروایات بطریقة تحلیلیة-عقلیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الإمام علی
  • واجب الوجود
  • ابن سینا
  • الفاعل بالعنایة
  • الصور المرتسمة
  • قرآن کریم.
  • نهج‌البلاغه.
  • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1428ق)، الهیات الشفاء، قم: انتشارات ذوی القربی، چ1.
  • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، (1404ق)، التّعلیقات، تحقیق عبدالرّحمان بدوی، بیروت: نشر مکتب الاعلام الاسلامی.
  • اردستانی، محمدعلی، و کوچنانی، قاسمعلی (1388)، ابداعات فلسفی علامه طباطبایی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ1.
  • حرّانی، ابومحمد حسن بن علی بن الحسین بن شعبه (1380)، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، تهران: کتابچی، چ8.
  • خرّمیان، جواد، (1388)، قواعد عقلی در قلمرو روایات، ج2، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، چ1.
  • سبزواری، ملا هادی (1384)، شرح المنظومه، ج2، تعلیقه آیه‌الله حسن‌زاده آملی، قم: نشر ناب، چ3.
  • صدرالدین شیرازی، محمد (1981م)، الحکمه‌ المتعالیه‌ فی الاسفار العقلیه‌ الاربعه، ج2 و 6، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ3.
  • صدرالدین شیرازی، محمد (1388)، الشواهد الربوبیه‌ فی المناهج السلوکیه، حاشیه ملاهادی سبزواری، تصحیح و تعلیق استاد سیدجلال الدین آشتیانی، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چ5.
  • صدوق، محمد بن علی بن الحسین بابویه قمی (1427ق)، التوحید، قم: مؤسسه‌ النشر الاسلامی، چ9.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1428ق)، نهایه‌ الحکمه، ج1-2، تعلیقه عباسعلی زارعی سبزواری، قم: مؤسسه‌ النشر الاسلامی، چ4.
  • طباطبایی، سید محمدحسین (1388)، علی† و فلسفه الهی، ترجمه سیدابراهیم سیدعلوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ4.
  • طبرسی، ابومنصور احمدبن علی بن ابی‌طالب (1385)، احتجاج، ج1، ترجمه بهراد جعفری، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چ2.
  • طوسی، خواجه نصیرالدین (1386)، شرح الاشارات و التنبیهات، ج2-3، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چ2.
  • کلینی، محمد بن یعقوب (1425ق)، اصول کافی، قم: دار الاسوه‌ للطباعه‌ و النشر، چ3.